İslam coğrafyasının büyük bir kısmı birçok alanda olduğu gibi ekonomik ve finansal alanda da sömürgeci güçlerin etkisi altında kalmıştır.
Batı etkisi ve hayranlığının zirve yaptığı 19. yüzyılda İslam coğrafyasında batılı banka modelleri benimsenmiş, birçok yabancı banka kurulmuş ve şubeleri açılmıştır. İslam coğrafyasında kurulan ilk bankalar Galata’lı bankerlerin kurduğu İstanbul Bankası (Bank-ı Dersaadet, 1847), İngilizler tarafından Londra merkezli kurulan Osmanlı Bankası (1856), İngilizler tarafından kurulan Mısır Bankası (1856) ve Yahudi işadamlarının İngiliz ortaklığı ile kurduğu Mısır Ulusal Bankası (1898) yabancılar tarafından kurulan ve yönetilen faizli bankalar olmuşlardır.
Muhammed Hamidullah, Muhammed Baqir al-Sadr, Muhammed Uzair, Nejatullah Siddiki, Ahmed El-Najjar ve Sabahattin Zaim farklı zaman ve bölgelerde faizden arındırılmış kâr-zarar ortaklığına dayalı (Mudaraba ve Müşareke) finansal kurumların (bankaların) ümmet için acil bir ihtiyaç olduğunu eserlerinde yazarak İslami bankacığın fikri temellerini atmışlardır. Modern anlamda faizsiz bankacılık fikri ilk olarak Pakistanlı Muhammed Uzeyr tarafından 1955 yılında ortaya konulmuştur.
İslam coğrafyasında ilk faizsiz finansal kurum denemesinin 1940’larda Hindistan’ın Surat şehrinde kurulan Patni Sosyal Kredi Kurumu ve Rampur şehrinde kurulan Tanda Baoli Müslüman Fonu olarak kabul edilebilir. Batı Pakistan’ın kırsal bölgelerinde bir grup toprak sahibinin 1958 yılında kurduğu ve mudaraba yöntemiyle çalışan Yardımlaşma Bankası ilk dönem faizsiz kurumlardandır.
Zaman içinde fon arzına göre fon talebinin gittikçe azalması sistemin sürdürülmesini mümkün kılmamıştır. Malezya’da Müslümanların Hac görevlerini yerine getirmeleri için tasarruflarını biriktirebilecekleri faizsiz bir finansal kurum ihtiyacından 1963 yılında Hac Fonu (Tabung Haji) kurulmuştur. Fonun müşteri sayısı 1963’te bin 281 iken 2005 yılında 5 milyonu geçmiştir. Hac Fonunun başarısı Malezya’da İslami finansın politik olarak desteklenmesinde ve bugünkü başarısında en önemli etkendir.
Almanya’da iktisat doktorasını bitiren Dr. Ahmad El-Najjar’ın Mısır’a döndükten sonra Alman Tasarruf Bankasından da esinlenerek kurduğu ve modern anlamda ilk İslami Banka kabul edilen “Mith Ghamr Tasarruf Bankası” 1963 yılında kuruldu. Kurulduğu şehrin ismini alan ve kırsal bölgelerde özellikle küçük çiftçi ve esnaf tarafından desteklenen banka hızla büyüdü ve popüler oldu.
En basit olarak fon arz edenlerin arz ettikleri miktar ve süresi kadar fon talep etme hakkı elde etmeleri sistemin özünü oluşturmaktadır. Sosyalist Nasır rejimi siyasal korkularından dolayı 1967 yılında Mith Ghamr Tasarruf Bankası’nın Mısır Ulusal ve Mısır Merkez Bankasına devrine karar vermiştir ki İslami bankacılığın gelişimine indirilen en büyük darbe olarak kabul edilebilir.
Müslüman Mısır halkının tepkisinden çekinen Sosyalist Nasır rejimi 1971 yılında Nasır Sosyalist Bankasını kurdu. Faizsiz bir banka olan ve Uluslararası İslami Bankalar Birliği tarafından da kabul edilen Nasır Sosyalist Bankası’nın işlevi modern bir banka olmaktan daha çok ihtiyaç sahibi halka, öğrencilere vs. sosyal yardım sağlamaktı. Bankanın sermayesi devletin çeşitli kaynaklarından sağlanmıştır.
1950 ve 1960’li yıllar İslami finansın fikri temellerin atıldığı ve ilk uygulamalarının görüldüğü yıllar iken 1970 ve 1980’li yıllar modern anlamda İslami bankacılığın doğuş, gelişme ve kurumsallaşma yılları olarak kabul edilebilir. İslam ülkelerinin finans, maliye ve ilgili bakanlarının 1973 ve 1974 yıllarında Cidde’de yaptıkları toplantılardan sonra İslam ülkelerindeki ekonomik ve sosyal programları desteklemek amacıyla 2 milyar dinar sermayeli İslam Kalkınma Bankası (IDB) 20 Ekim 1975 yılında Cidde’ de kurulmuştur.
IDB’nin ilk kuruluşunda Türkiye’nin de yer aldığı İslam İşbirliği Teşkilatına (İİT) üye 22 ülke yer almıştır. İlk Uluslararası İslami banka olarak kabul edilen IDB ellerinde sermaye fazlalıkları olan İslam ülkelerinin bu fazlalıkları ihtiyaç duyan İslam ülkelerinin sosyal ve ekonomik kalkınmasında veya ortak proje ve teknik iş birliğinde kullanmasını kendine niyet edinmiştir.
Kurulduğu 1975 yılından günümüze IDB İslami Bankacılığın ve Finansın gelişmesinde öncü kurum olmuştur. Bu dönemde büyük sermaye grupları da konuya ilgi göstermiş ve günümüzün önde gelen birçok İslami Bankası bu yıllarda kurulmuştur. Gerçek anlamda tam donanımlı ilk özel İslami banka kabul edilen Dubai İslam Bankası 12 Mart 1975 (50 milyon BAE dirhem sermaye ile) ve günümüz İslam bankacılığının en büyük ve yaygınlarından olan Kuveyt Finans House ise 1977 yılında kurulmuştur.
Kaynak:
Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı
https://tkbb.org.tr/Documents/tkbb-yayinlari-97/Yasayan_ve_Gelisen_Katilim_Bankaciligi.pdf
