İslâm medeniyeti, beşeri tecessüsün hemen her alanını ilgilendiren hayli zengin bir yazı geleneğine sahiptir.
Bilgeliklerini yazılı metnin satırlarına dökmeye direnmiş “Ehl-i Sudûr” gibi güçlü bir alt-geleneğin sürekli mevcudiyetine rağmen, böyle bir kaygısı olmayan ve son derece üretken olan diğer bir alt-gelenek, yani “Ehl-i Sutûr” geride kalanlara daha önce emsali görülmemiş büyüklükte bir yazılı miras bırakmıştır.
Bu muazzam entellektüel mirastan etkin bir şekilde faydalanabildiği takdirde ilgili bilim alanlarında, özellikle de o bilimlerin tarihlerinde, yeni ufuklar açılacağını iddia etmek abartı sayılmaz. Elinizdeki çalışma, yukarıdaki iddianın en azından bir sosyal disiplin ekseninde, bir nevi temellendirilmesi ve sınanmasına yönelik bir çabadır. Bu maksatla İslâm’ın yazılı kaynaklarını iktisadî düşünce tarihinin perspektifi içine yerleştirmeye çalışacağız. Başka bir ifadeyle, bu entellektüel birikime iktisadî düşünce tarihi disiplininin penceresinden bakmaya çalışacağız.
Bazen, perspektifdeki küçük bir değişiklik şaşırtıcı sonuçlar verir ve aynı şey pekala biraz önce bu çalışmada deneyeceğimizi söylediğimiz husus içinde geçerlidir. Nitekim bu yapıldığında, yani İslâmın yazılı mirasına İktisadî Düşünce Tarihi disiplini açısından bakıldığında, klasik İslâmî metinler iktisadî düşünce tarihinin potansiyel kaynakları olarak ortaya çıkmaya ve bu suretle söz konusu metinlerin başka türlü fark edilmesi mümkün olmayan bazı yönleri görünür hale gelmeye başlar. Bu sürecin ortaya çıkaracağı netice oldukça önemlidir.
Zira bu kaynakların vaad ettiği malzemenin nicelik ve niteliği göz önüne alındığında, sadece İktisadî Düşünce Tarihi’nde yeni bir dönemin ya da yeni bir alanın keşfinden değil, aynı zamanda, İslâm İktisadî Düşünce Tarihi gibi yeni bir alt-disiplinin oluşturulması gereğinden bahsetmek mümkün hale gelir. Söz konusu malzemenin İktisadî Düşünce Tarihi açısından ele alınmasında kronolojik, tematik, biyografik veya bibliyografik ya da tüm bunları terkip eden yeni ve farklı bir metot takip edilebilir.
Bu çalışma bahsedilen metodolojik yaklaşımlardan dördüncüsünün minyatür bir örneği olacak ve bu da ilgili literatürün, iktisadî düşüncenin taşıyıcısı olma özelliği itibariyle genel bir taramaya tabi tutulması yolu ile yapılacaktır ki, “ İktisadî Düşünce Tarihinin İslâmî Kaynakları” tabiriyle kast ettiğimiz de işte bu literatür türüdür.
Bu sahanın özünde var olan zorluklar ve yazarı sınırlayan diğer nedenler nedeniyle, bu çalışmanın bitirici bir çalışma olmayı hedeflemediği hususunun daha en başta vurgulanmasında fayda vardır. Mevcut kaynakların devasa hacmi, böyle bir hedefi bireysel araştırmacıların erişim alanlarının çok ötesinde bir noktaya yerleştirir. Buna bir de var olduğu bilinen kaynaklara ulaşmada karşılaşılan problemler eklenince zorluk derecesi bir kat daha artmaktadır. Bu kaynakların önemli bir kısmı hâlâ el yazması şeklinde durmaktadır.
Ayrıca, yayınlanmışların içinde yüksek kaliteli edisyona sahip olanların oranı da tatminkâr olmaktan uzaktır. Bu engelleyici ve kısıtlayıcı durumun, sözünü etmekte olduğumuz kaynakların güvenilir edisyon-kritiklerinin sayısı makul bir seviyeye ulaşıncaya kadar devam edeceği açıktır. Son olarak, kaynakların sağladığı malzemenin yeterince değerlendirilebilmesi ancak monografik çalışmalar sayesinde olabilir ki, bu tür çalışmalar da, gerek nicelik ve gerekse nitelik bakımından tatminkâr olmaktan uzaktır.
Bu olumsuz şartlar altında çalışmak insana karanlıkta el yordamıyla yürüyormuş hissi veriyor. Daha da vahimi, yapılması gereken işin cesameti ve bu sahada yapılmakta olan çalışmaların halihazır temposu göz önüne alındığında, bu durumun daha uzun süre devam edecek gibi görünmesidir. Hal böyle olunca, bu çalışmanın yapabileceği tek şey, neredeyse henüz keşfedilmemiş bir kıta niteliğindeki bu sahaya yeni girecek olanları bekleyen bu duygu halinin yoğunluğunu bir ölçüde azaltmak olabilir.
Başka bir ifadeyle, elinizdeki çalışma, olsa olsa bu sahaya girmeyi düşünenler için belki bir ön hazırlık rehberi ve geçici bir harita (ama kesinlikle atlas değil) olabilecektir.
Sabri Orman – Başlangıcından Osmanlı’ya iktisadî düşünce tarihinin İslâmî kaynakları
Kaynak: İslam İktisat Tarihi
