Katılım finans, katılım finans esaslarına göre faaliyet gösteren tüm sektörleri ve bu sektörler tarafından sunulan ürün, hizmet ve faaliyetleri kapsayan çatı bir kavramı ifade etmektedir.
İslam’ın ekonomik ve finansal faaliyetlere ilişkin en önemli sacayaklarından bir tanesi faizsizlik prensibidir. Bu sebeple Türkiye’de katılım finans sistemi uzun yıllar boyunca faizsiz finans olarak isimlendirilmiştir. Öte yandan, İslam’ın ekonomik ve finansal faaliyetlere ilişkin olarak garar yasağı, dinen yasaklanmış alanlarda faaliyet göstermeme, kumar yasağı gibi başka sacayakları da bulunmaktadır. Faizsizlik gerek şart olmakla birlikte yeter şart değildir. Dolayısıyla, faizsiz olmakla birlikte katılım finans kapsamında yer almayan finansal ürünler, hizmetler veya işlemler de bulunmaktadır. Bu çerçevede, faizsiz finans kavramının kısıtlayıcı bir ifade olduğu değerlendirilmektedir.
Ayrıca, faizsiz finans ifadesinin toplum nezdinde getiri sağlamayan bir finansal yapı algısına yol açtığı gözlenmektedir. Gerçekte ise reel sektör odaklı ve risk paylaşımına dayalı bir katılım finans sisteminin konvansiyonel finans sisteminin sunacağı faiz getirilerinin çok üzerinde getiri oranı sunma potansiyeli bulunmaktadır. Bu çerçevede, faizsiz finans kavramı yerine katılım finans kavramının kullanılmasının, faizsiz finansa ilişkin olumlu algının artması ve müşteri potansiyelinin gelişmesine katkıda bulunacağı düşünülmektedir.
KATILIM FİNANS ESASLARI
Katılım finans sisteminin anayasası olarak da değerlendirilebilecek katılım finans esasları, kurum, kuruluş, ürün, hizmet ve diğer faaliyetlerin katılım finans sisteminde yer alıp almayacağını belirleyen temel esaslardır. Katılım finans esaslarının temelini İslam hukuku/fıkıh oluşturmaktadır. Ekonomik ve finansal konulara ilişkin olarak İslam hukukunda temel kural, ibadet gibi diğer alanlardan farklı olarak, yasak ve kısıtların belirlenerek bunların dışındaki konularda taraflara serbestlik tanınması şeklindedir. Katılım finans esasları da katılım finansa ilişkin yasak ve kısıtları belirleyerek katılım finans sisteminin
sınırlarını çizmeyi amaçlamaktadır.
İslam hukukunda ekonomik ve finansal konulara ilişkin çeşitli yasakların ve kısıtların ictihadî olan ve ictihadî olmayan boyutları bulunmaktadır. Örneğin, faiz yasağı ictihadî olmayan bir konu olup kesin olarak yasaklanmıştır. Öte yandan, çeşitli finansal sözleşmelerde faizin mahiyeti ve varlığı ictihadî bir konudur. Ayrıca, söz konusu yasak ve kısıtların tanımlanması ve kavramsal özellikleri de fıkhî yorumlar kapsamında farklılık arz edebilmektedir. Dolayısıyla, söz konusu esasların detaylarının ve çerçevesinin bu alanda uzman kişi veya kurumlar (örneğin, merkezi bir danışma kurulu) tarafından belirlenmesi gerekmektedir.
Dünyada ve Türkiye’de genel olarak kabul edilen ve katılım finans esasları olarak değerlendirilebilecek temel ilke ve prensipler aşağıda bilgi amaçlı olarak kısaca özetlenmektedir:
1. FAİZSİZLİK
Faiz ve faizli işlemler İslam’da kesin olarak yasaklanmıştır. Faiz, farklı tanımları olmakla birlikte, İslam hukuku açısından kendisinde karşılığı bulunmayan fazlalığın şart koşulduğu işlem olarak tanımlanmaktadır. Katılım finans sistemindeki aktörler faiz içeren faaliyetlerde bulunamazlar ve faizli işlemlere aracılık edemezler. Ayrıca, katılım finans sistemindeki ürün ve hizmetlerin faiz içermemesi esastır.
2. GARAR VE CEHALETİN OLMAMASI
Birbirlerine oldukça yakın kavramlar olan garar ve cehalet, İslam hukuku açısından sözleşmelerin sıhhatini etkileyen en önemli hususlar arasında yer almaktadır. Garar elde edilip edilemeyeceği bilinmeyen, cehalet ise elde edilmesine dair belirsizlik olmamakla birlikte vasıfları bilinmeyen bir mal, hizmet, şart veya durumun sözleşmeye konu edilmesi olarak özetlenmektedir. Dolayısıyla, katılım finans açısından garar, sözleşmede yer alan bir madde, şart ya da sözleşme konusunun varlığına ilişkin muğlaklığı; cehalet ise sözleşmede yer alan bir madde, şart ya da sözleşme konusunun bilgisine ait belirsizliği ifade etmektedir. Sözleşmelerde garar ve cehaletin olmaması şartı, sözleşme tarafları arasında oluşabilecek bilgi asimetrisi ile anlaşmazlıkları mümkün olduğunca ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır.
3. KUMARIN OLMAMASI
İslam hukuku açısından kumar, şansa dayalı olarak gerçekleşen sıfır toplamlı (bir tarafın kazanırken diğer tarafın kaybetmesi) bir faaliyetten veya işlemden elde edilen kazanç olarak tanımlanmaktadır. Finansal sözleşmelerde ana amaçlardan bir tanesi, sözleşmeye temel olan faaliyetin sözleşmenin her iki tarafına da fayda sağlamasıdır. Bu kapsamda, kumara dayalı ürün, işlem ve uygulamalar bir tarafa haksız kazanç sağlamaktadır. Katılım finans sisteminde, kumar yasağı sebebiyle spekülasyon ve türev ürünlerin kullanımı yasaklanmıştır.
4. RİSKE VE SORUMLULUĞA DAYALI KAZANÇ
Her sözleşme haddizatında risk ihtiva etmektedir. Sözleşmelerde ortaya çıkabilecek çeşitli risklerin taraflardan biri tarafından üstlenilmeyeceğine dair şart belirtilmesi ya da işlemlerin buna göre yürütülmesi, meşru olan sözleşmeleri gayrimeşru hâle getirebilmektedir. Çünkü böyle bir şart sözleşmenin muktezasından (aslından) olmadığı için sözleşmeyi geçersiz hâle getirmektedir. Nitekim İslam hukukunda riskine katlanılmayan gelir, meşru olarak kabul edilmemektedir.
5. YASAKLANMIŞ FAALİYETLER
Etik ve ahlaka uygun olmayan çeşitli faaliyetlerin yapılması yasaklanmıştır. İslam hukuku iş biçimlerini tanımlamakta ve genel iş ahlakı kurallarını düzenlemektedir. Bu kapsamda, alkol, uyuşturucu ve tütün üretimi ve ticareti, müstehcen yayınlar, dinen meşru görülmeyen turizm ve eğlence faaliyetleri, domuz eti satışı gibi faaliyetlerin yapılması yasaklanmıştır. Katılım finans kuruluşlarının da bu alanlara yönelik faaliyetleri prensip olarak yasaklanmıştır.
KATILIM FİNANS SİSTEMİNİN KAPSAMI
Katılım finans sistemi, dört temel sektörden (katılım finansman kuruluşları, katılım sermaye piyasaları, katılım sigortacılığı, katılım sosyal finans) ve her sektör altında yer alan piyasalar, kurumlar ve kuruluşlardan oluşmaktadır.
Katılım finans sistemini oluşturan sektörler ile alt başlıkları aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır:
Katılım Finansman Kuruluşları (KFNK):
• Katılım finans kurumları,
• Katılım esaslı kalkınma ve yatırım bankaları,
• Tasarruf finansman şirketleri.
Katılım Sermaye Piyasaları (KSP):
• Kira sertifikası piyasası,
• Katılım esaslı para ve döviz piyasaları,
• Katılım esaslı borsa ve pay senetleri piyasası,
• Katılım esaslı yatırım fonları,
• Katılım esaslı melek yatırımcılık,
• Katılım esaslı girişim ve risk sermayesi,
• Katılım esaslı kitle fonlaması, vs.
Katılım Sigortacılığı (KSG):
• Katılım sigortası şirketleri,
• Katılım reasürans şirketleri,
• Katılım esaslı gönüllü bireysel emeklilik sistemi,
• Katılım esaslı otomatik katılım sistemi.
Katılım Sosyal Finans (KSF):
• Vakıflar (katılım esaslı),
• Zekât,
• Karz-ı hasen (güzel borç),
• Katılım esaslı mikrofinans
Kaynak: T.C. Cumhurbaşkanlığı Finans Ofisi | Katılım Finans Strateji Belgesi
