Öncelikle İslâm’ın temel kaynaklarından, İslâm âlimlerinin görüş birliği içinde verdikleri hükümlerden ve İslâm hukukçularının yazdıkları kavâid-i külliyye (genel ilkeler) literatüründen istifadeyle İslâm ekonomisinin temel ilkeleri tespit edilmiştir. Bu ilkeleri bilmek, karşılaşılan hukûkî ve iktisâdî meselelere uygulanabilecek standart bir ölçüye sahip olmak demektir. Ayrıca bu ilkeler İslâm ekonomisinin ruhunu da yansıtır.
- Başkalarının malını haksız yollarla almayın!
Bu ilke Kur’ân’da Nisâ Sûresi’nin 29. âyetinde açıkça ifade edilmekle birlikte pek çok âyette de vurgulanmıştır. İslâm ekonomisinin temelini bu ilkenin oluşturduğunu söylemek yanlış olmaz. İslâm ekonomisinin birçok hükmü bu temel ilkeden kaynaklanmaktadır. Hırsızlık, gasp, rüşvet, kumar, hileli alım satımlar, tefecilik, fahiş kâr, aldatma (tağrir) ve belirsizlik (garar) yasakları tamamen bu esasa dayanmaktadır.
- Ticâret helaldir!
Başkalarına haksızlık yapmadan, haram kılınmış yöntemleri kullanmadan ve yasak ürünler satmadan karşılıklı rızaya dayanan alım satım ve ticârî faaliyetlerde bulunmak helaldir. Kur’ân ve Sünnet’te meşrû yollarla yapılan ticâret helal kılınmış, tavsiye edilmiş ve övülmüştür. Cuma Sûresi’nin 9. ve 10. âyetlerinde açıkça Cuma namazı için alışverişin bırakılması emredilmekte ancak namaz bitince herkesin Allah’ın lütfundan rızkını arayabileceği ifade edilmektedir.
- Tefecilik yasaktır!
Tefecilik İslâm’ın en sert ifadelerle reddettiği bir kazanç yöntemidir. Kur’ân’ın açık ifadesiyle zulümdür. Kur’ân’da Bakara Sûresi’nin 275- 280 âyetleri arasında tefecilik konusuna yer verilmiş; tefecilerin “Ha alışveriş ha tefecilik; sonuçta ikisi de kazanç kapısı!” dedikleri beyan edildikten sonra “Oysa Allah alışverişi helal, tefeciliği haram kılmıştır” buyrulmuştur.
- Aldatmak yasaktır!
İslâm, başkalarına zarar vermeyen insanlar yetiştirmek ister. “Bizi aldatan bizden değildir” ilkesini öğretir. “Müslüman başkalarının elinden ve dilinden emin olduğu kimsedir” der. Ticâretin dürüstçe yapılmasını ister. Mutaffifîn Sûresi’nin hemen başında açıkça şu tehdide yer verir: “Yazıklar olsun, ölçüde ve tartıda hile yapanlara!” Aynı sûrenin 6. âyetinde ise bunu yapanların âhiret hesabına inanmadıklarını beyan eder.
- İsraf yasaktır!
Yeryüzü ve içindekiler ile gökyüzü ve barındırdıkları Allah’ındır. İnsanların mâlik oldukları her şey de Allah’a aittir. İnsanlar Allah’ın kulu, malları Allah’ın mülküdür. Dolayısıyla insanlara emâneten verilmiş bu malların ihtiyaca göre tüketilmesi esas; müsrifçe heba edilmesi yasaktır. “Yiyin, için, giyinin ve tasadduk edin! İsraf etmeyin, kibirlenmeyin” hadisi bu temel ilkeyi çok veciz bir şekilde vurgulamaktadır.
- Kumar yasaktır!
Kumar başkalarını sömürmenin bir aracıdır. Pek çok insan kumar masalarında tüm mallarını, haysiyetlerini ve hatta hayatlarını bırakmıştır. Nice aileler bu illet yüzünden dağılmıştır. Kazanç sağlamayı âdil standartlara oturtmak isteyen İslâm dini başkalarının zaaflarını istismar ederek onların mallarını almanın bir yolu olan kumarı kesin bir şekilde yasaklamıştır: “Ey müminler! Sarhoş edici her türlü içki, kumar ve şans oyunu, putlar ve fal-kısmet okları şeytan kaynaklı birer pisliktir” (Mâide Sûresi, 90. âyet).
- Garar yasaktır!
Herhangi bir ticârî işlemin temel unsurlarından birisindeki aşırı belirsizlik işlemi geçersiz kılar. Yapılan bir alışveriş işleminde alınan mal, malın bedeli, vâdesi ve türü anlaşmazlığa yol açmayacak derecede bilinmelidir. Hz. Peygamber aşırı belirsizlik (garar) içeren alım satımları kesin olarak yasakladığı için bu tür işlemler yapılmamalıdır.
- Piyasaya müdâhele etmemek asıldır!
Piyasaya müdâhale satıcı ya da alıcıya haksızlık doğurabilir. Aldatma ya da karaborsacılık yoksa fiyatların serbest piyasada oluşmasını sağlamak gerekir. Hz. Peygamber’in fiyat artışından yakınan sahâbîlerine “Fiyatları indirip yükselten Allah Teâlâ’dır” buyurduğu rivâyet edilmiştir. Bununla birlikte devlet idaresi gerekli gördüğü sektörlerde ve zamanlarda müdâhale hakkına her zaman sahiptir.
- Zenginleşmek meşrûdur; ancak zenginlik Allah vergisidir!
Mülkün tamamı Allah’a aittir. O dilediğini zenginlikle dilediğini fakirlikle imtihan eder. Zenginliği veren O’dur. Zenginlerin servetlerine güvenip şımarmamaları, servetlerini Allah’ın rızasına uygun yollarda sarfetmeleri ve Allah’ın kendilerine bol bol verdiği gibi onların da insanlara bol bol iyilikte bulunmaları istenmiştir (Kasas Sûresi, 76-77. âyetler).
- Servet stoklanmamalıdır!
Fakirler, yoksullar, düşkünler, açlar, evsizler, yaşlılar, çocuklar, hastalar, sakatlar, işsizler ve yetimler toplumların utanılacak kesimi değil; zenginlerin imtihan vesilesidir. Allah verdikleriyle de vermedikleriyle de insanları dener. Kendi lüksü, israfı ve kibri için servet biriktirenleri tehdit eder: “Ey Peygamber! Altın ve gümüşü biriktirip Allah yolunda harcamayanları acıklı/elemli bir azapla müjdele!” (Tevbe Sûresi, 34. âyet). Müslüman zenginler zekâtlarını eksiksiz vermeli; kalan servetlerini toplumun da faydasına olacak şekilde yatırıma dönüştürmeli ve lüks harcamalar yerine toplumun alt kesimlerine tasaddukta bulunmalıdır.
- Cimrilik yasaktır!
Cimrilik, kesinlikle bir müslüman tavrı değildir. Müslüman varlıklıların Allah’ın rızasına uygun yollarla servetlerini muhtaçlara aktarması İslâm toplumlarında asıldır. Başkalarına faydası dokunmayan zenginlik ise hem dünyada hem âhirette büyük sıkıntıdır: “Allah’ın kendilerine nasip ettiği servete dört elle sarılıp cimrilik edenler, bu zenginliğin kendilerine hayır getireceğini sanmasınlar. Bilakis bu gelip geçici zenginlik onlara çok kötü bir son hazırlayacaktır. Bu dünyada cimrice sarıldıkları mal mülk kıyâmet günü boyunlarına dolanacaktır” (Âl-i İmrân Sûresi, 180. âyet).
- Yasaklanmamışlar serbesttir!
İbâdetlerde haramlık, muâmelâtta (beşerî ilişkiler) mubahlık esastır. Buna göre hiç kimse kendi aklına göre ibâdet oluşturamaz. Yine hiç kimse delili olmadıkça yasak koyamaz. İslâm dininde açıkça yasaklanmamış ve diğer yasakların da açıkça ilgâsına sebep olmayan hukûkî ve ticârî tasarruflar yasak kabul edilemez. Klasik fıkıhta bu “Eşyada aslolan mubahlıktır” diye ifade edilir.
- Yasak, zarûret ve ihtiyaç halinde kısmen düşer!
İslâm insanların yararını gözetir ve zarûret hallerinde yasakları zarûretin oranına göre kaldırıp emirleri yumuşatır. İslâm pek çok konuda bu ilkeyi geçerli kılmıştır: Su yoksa teyemmümü, sefer halinde namazları kısaltmayı ve cem etmeyi, oruç tutamayanlara fidye vermeyi ya da orucu ertelemeyi, hacca gidemeyenlere vekil göndermeyi, baskı altında Allah’ı inkâr etmeyi, açlık halinde haramlardan yemeyi ve ihtiyaç var diye selem sözleşmelerini mubah kılması bunun açık göstergeleridir. Bununla birlikte bu ilke, “Zarûretler başkasının hakkını ortadan kaldırmaz” ve “Zarûretler miktarınca takdir olunur” ilkeleriyle birlikte değerlendirilmelidir.
- Kolaylaştırmak esastır!
Açıkça haram kılınmamış ticârî işlemlerde mümkün olduğunca kolaylaştırıcı yorumlar yapmak gerekir. Bu Nebevî bir metottur. Rivâyete göre Hz. Peygamber (aleyhisselâm) iki şey arasında seçim yapma durumunda kalınca kolay olanı tercih ederdi. Bununla birlikte kolaylaştırma dinin temel ilkelerini yozlaştırma ve işlevsiz kılma amacı taşımamalıdır.
- Hüküm amaca tâbidir!
İslâm dininde niyet oldukça önemlidir. İnsanların tasarrufları da bir amaca mâtuftur. Buradan hareketle İslâm âlimleri “Bir işten maksat ne ise hüküm ona göredir” ve “Sözleşmelerde lafızlara değil maksada itibar edilir” ilkelerini belirlemişlerdir. Ayrıca “Tarafların zihninde var olan şartlar sözleşme metninde yazılmış sayılır” ve “Örfen mâlum olan sözleşmede şart gibidir” kaideleri de söz konusu ilkeyle doğrudan ilişkilidir.
Sonuç olarak İslâm dininde meşrûiyetin kaynağı Allah Teâlâ’dır. O’nun haram kıldıkları haram, helal kıldıkları helaldir. Allah Teâlâ’nın emir ve yasakları ise kullar yararınadır. Ticârî işlemlerde haksızlıkların, fâizin, belirsizliklerin, kumarın, rüşvetin ve haram ürün satımının yasaklanması insanların faydasınadır. Yukarıda arzedilen ilkeler İslâm ekonomisinin ruhunu yansıtmakta olup İslâmî finans konusunda uzmanlaşmak isteyenler için oldukça önemlidir.
Kaynak: https://www.katilimbankaciligi.com/islam-ekonomisinin-temel-ilkeleri-nelerdir/
